Historia

Początki naszego miasta
Początki Tyszowiec nie są dokładnie znane, należy jednak sądzić, że są tak stare jak grodów Ziemi Czerwieńskiej. Warunki naturalne, jakie panowały na tych terenach w przeszłości sprzyjały powstaniu miasteczka. Sąsiedztwo rozległego stawu, położenie.

W ramionach Huczwy oraz bagniste łąki dookoła, stanowiły solidną osłonę przed wrogimi wojskami pustoszącymi niejednokrotnie w tym okresie tereny Polski Piastowskiej.

Jedyną pamiątką, jaka zachowała się z tamtych czasów jest obecnie tzw. zamczysko, czyli wzniesienie w północnej części miasta, na którym według przekazów stała strażnica. Dziś widoczny w tym miejscu nasyp ziemny, jest jedynym pozostałym po niej śladem.

Po zniszczeniu grodu Czerwień przez wojska tatarskie, znaczenie niewielkiego grodu nad Huczwą zaczęło wzrastać. Już w XV wieku Tyszowce miały rangę książęcego miasta. Prawo magdeburskie nadał Tyszowcom książę Ziemowit IV a potwierdził w roku 1453 książę bełski Władysław I. Wraz z włączeniem księstwa do Korony w 1462 roku, Tyszowce zyskały miano miasta królewskiego, utworzono tu także starostwo niegrodowe, w którego skład obok miasta weszły także cztery wsie: Klątwy, Perespa, Przewale i Mikulin.

W roku 1500 miasto zostało niemal doszczętnie zniszczone w wyniku najazdu tatarskiego. W związku z tym, zostało w 1502 roku zwolnione od podatków na okres 10 lat. W kilka lat później Tyszowce przeżyły kolejny najazd tatarski, przynoszący nie mniejsze spustoszenia od poprzedniego. Dlatego w roku 1518, król Zygmunt Stary ponownie zdecydował się uwolnić tyszowian na 8 lat od podatków.

Wzrost znaczenia Tyszowiec spowodował, że miasto musiało mieć reprezentacyjny obiekt, gdzie mogliby się zatrzymywać władcy. Prawdopodobnie z tego też powodu, w XVI wieku w Tyszowcach powstał zamek starościański, wymieniony w lustracji z 1564 roku oraz wzmiance z 1611 roku. Najpewniej był to, jak całe ówczesne miasto, obiekt drewniany. Usytuowany był w miejscu oddzielonym od miasta, najbardziej eksponowanym, gdzie obecnie mieszczą się sklepy oraz dom nauczyciela. Opis z 1564 roku, zawiera także ciekawą informację dotyczącą istnienia obwałowań ziemnych wokół miasta, wzmocnionych drewnianym parkanem, z trzema bramami: Lubelską, Sokalską i Lwowską. Fortyfikacje zostały częściowo zniszczone podczas wojen w połowie XVII wieku, na pozostałej części obwałowań postawiono w późniejszym okresie budynki mieszkalne oraz cerkiew.

W Tyszowcach oprócz ludności polskiej i ruskiej duża grupę stanowili także Żydzi. Głównym zajęciem tyszowieckich Żydów był handel i rzemiosło, sporadycznie także uprawa roli. W 1538 roku w mieście było co prawda tylko 21 rodzin żydowskich, jednak po nadaniu im szerokich przywilejów przez króla Zygmunta Augusta w roku 1567, nastąpił szybki wzrost ich liczby. Według danych z roku 1571 całe miasto wraz z przedmieściami Zamłyniem i Dębiną składało się z 218 domów, z czego 31 żydowskich. W tym czasie istniała również w mieście synagoga. Przypuszczać należy, że obok znajdował się także cmentarz żydowski, który zastąpiono na przełomie XIX i XX wieku nowym. Użytkowano go do roku 1942, kiedy to został zniszczony przez Niemców. Dopiero w 1988 r. z inicjatywy Dawida Laksa i Abrahama Borga oraz mieszkańców Tyszowiec, cmentarz odrestaurowano.

Druga połowa XVI wieku, przyniosła szybki rozwój miasta. Obok szybko wzrastającej liczby ludności, nastąpił również szybki rozwój rzemiosła. W 1563 roku wzmiankowano o istnieniu w mieście cechu szewskiego, w 1578 roku powstał cech kuśnierski, a od roku 1610 notowano istnienie cechów kowalskiego i tkackiego. Lustracja z 1578 roku wymienia ogółem 53 rzemieślników w mieście, wykonujących w sumie 18 różnych rodzajów rzemiosła. Wiodącą rolę odgrywał oczywiście tyszowiecki cech szewski, najliczniejszy i najbardziej znany, wykonujący sławne w całym kraju buty tyszowiaki. Pierwsza połowa XVII wieku przyniosła regres gospodarczy miasta, wynikający z wielokrotnych najazdów Tatarów i pożarów. Wiele zniszczeń pozostawił także najazd wojsk Chmielnickiego, podczas którego staw miejski został przekopany a woda z niego spuszczona. Złupiony i spalony zostały także kościół parafialny. Rok 1649 przyniósł Tyszowcom kolejne zniszczenia, powstałe podczas przemarszu wojsk koronnych przez miasto na odsiecz Zbarażowi. Połowa lat 50-tych XVII wieku to następujące po sobie kolejne przemarsze wojsk, najpierw kozackich, a następnie rosyjskich i kolejne zniszczenia miasta.

Trwałe miejsce w historii i rozgłos Tyszowcom przyniosła, zawiązana tu 29 grudnia 1655 roku konfederacja przeciwko królowi szwedzkiemu Karolowi Gustawowi, nazwana później Konfederacją Tyszowiecką. Postawiła ona sobie za cel podjęcie walki ze Szwedami i powrót wojska do prawowitego monarchy Jana Kazimierza. Akt konfederacji wzywał do broni także osoby stanu niższego niż szlachecki. Inicjatorami jej zawiązania byli hetmani koronni Stanisław Potocki i Stanisław Lanckoroński. Pod aktem konfederacji podpisali się także senatorowie, wojskowi, pułkownicy oraz tutejsza szlachta.

Na mocy królewskiego zezwolenia z 1767 roku podkomorzy koronny Kazimierz Poniatowski przekazał swoje prawa do starostwa tyszowieckiego Janowi Mierowi. Ten zaś w roku 1768, zamienił je z rządem Rzeczypospolitej za posiadłość w województwie kijowskim, stając się właścicielem miasta. Od tego czasu Tyszowce stały się miastem prywatnym i jako takie przeszły w 1772 roku pod zabór austriacki. W tym czasie w mieście mieszkało ponad 200 rodzin chrześcijańskich i 80 żydowskich. Liczba ludności wynosiła około 1800. W roku 1787 Tyszowce wraz z przyległymi wsiami Przewale, Mikulin i Klątwy, wykupił Franciszek Głogowski.

Rok 1803 przyniósł miastu pożar, podczas którego spłonął m.in. kościół. W 10 lat później oddziały kozackie ograbiły i w dużej części zniszczyły miasto. W 1815 roku w wyniku zorganizowania loterii rządowej, Tyszowce przeszły w ręce Antoniego Frankla. Później miasto, na krótko było w posiadaniu hrabiego Parysa, a następnie hrabiego Józefa Schwartza-Speka. Od 1818 roku Tyszowce były w rękach Głogowskich. W tym właśnie roku prawa do miasta, zamieszkiwanego wówczas przez prawie 2 tysiące osób, nabył Jan Nepomucen Głogowski. W 1835 roku Tyszowce kupił jego syn Alojzy Gonzaga Głogowski, by w 1846 roku wydzierżawić je na 12 lat Józefowi Dobrzelewskiemu. Liczba ludności miasta zaczęła wówczas szybko rosnąć, by w roku 1847 osiągnąć liczbę 2922 osób. Interesującym jest fakt, że katolikami było wówczas zaledwie 740 osób. Pozostałą część stanowili unici w liczbie 1048 oraz Żydzi – 1134 osoby. W 1858 roku, po śmierci Alojzego Głogowskiego, miasto stało się własnością jego żony Anastazji. Za jej kadencji, w 1869 roku, Tyszowce pozbawione zostały przez władze carskie praw miejskich, stając się osadą z siedzibą gminy. 18 maja 1863 roku Tyszowce zostały zajęte przez zgrupowanie powstańcze mjr. Jana Żalplachty Zapałowicza. Miejscowa ludność przyjęła powstańców z entuzjazmem, wielu zaciągnęło się do partii Zapałowicza. W godzinach popołudniowych doszło na błoniach pod Tyszowcami do boju powstańczych sił z rosyjską kolumną wojskową przybyłą od strony Tomaszowa. Powstańcy odparli siły wroga po czym wycofali się w okoliczne lasy. W roku 1877 dobra tyszowieckie składające się z osady Tyszowce oraz wsi Klątwy, Mikulin, Podbór i Przewale, zakupił za 160 tysięcy rubli, syn Alojzego – Józef Głogowski. W 1906 roku cały majątek odziedziczyli i podzielili między siebie jego synowie, Tadeusz i Józef. W latach 1890-1893 w Tyszowcach wzniesiono nową cerkiew prawosławną, rozebraną w 1958. W 1907 roku kolejny, z wielu w historii Tyszowiec pożarów, strawił prawie całą osadę. W tym czasie, odnotowano największą znaną liczbę ludności, w 1910 roku wynoszącą 7620 osób. Poważne straty przyniosła Tyszowcom także I wojna światowa, podczas której mocno ucierpiał kościół.

W okresie międzywojennym osada zaczęła się podnosić po zniszczeniach wojny. Wiele obiektów odbudowano, powstało kino oraz młyn parowy, a z funduszy publicznych również szkoła siedmioklasowa. Spis z 1921 roku wykazał, że osada liczyła wówczas 4420 osób, z czego 1592 Polaków, 177 Ukraińców i aż 2451 Żydów. W nocy z 27 na 28 sierpnia i 2 września 1920 roku doszło w mieście do pogromów antyżydowskich. Zamordowano 15 i raniono 75 Żydów. Zgwałcono kilkadziesiąt kobiet. Czynów tych dokonały oddziały rosyjskiego i białoruskiego gen. Bułak - Bałachowicza, walczące po stronie polskiej. W roku 1939 zarządzeniem ministra sprawiedliwości utworzony został w Tyszowcach karny obóz pracy dla 600 więźniów, którzy pracowali przy regulacji Huczwy.

II wojna światowa przyniosła w Tyszowcach wiele zniszczeń, podczas działań wojennych spłonęło wiele budynków, osada została zniszczona w 60%. W kwietnia 1942 roku doszło do masowej egzekucji. Oddziały SS, gestapo i policja niemiecka rozstrzelały tu około 1000 Żydów. W okresie okupacji hitlerowskiej powstał w osadzie pluton Armii Krajowej, wchodzący w skład 21 kompanii Obwodu Tomaszowskiego AK. W 1944 Tyszowce zostały upaństwowione. W tym też roku uruchomiono tu pierwsze gimnazjum na Lubelszczyźnie. W 1956 roku pożar strawił część Tyszowiec, w których wówczas mieszkało zaledwie 950 osób.

Od 1 stycznia 2000 r. Tyszowce stały się znowu miastem.